Brak przejrzystości w wydatkowaniu funduszy
Najwyższa Izba Kontroli w najnowszym raporcie krytycznie oceniła sposób gospodarowania dochodami ze sprzedaży uprawnień EU ETS w kraju. W latach 2013-2023 Polska uzyskał blisko 94 mld zł, jednak tylko 1,3% tych środków zostało przeznaczone na cele związane z redukcją emisji gazów cieplarnianych. NIK wskazuje na brak przejrzystości w wydatkowaniu funduszy, co uniemożliwia powiązanie poniesionych wydatków z realnymi efektami w zakresie ochrony środowiska. Izba wzywa do pilnego wprowadzenie mechanizmów kontrolnych i legislacyjnych, które zapewnią efektywne wykorzystanie tych funduszy.
Bez ochrony interesów budżetu państwa
NIK ocenia negatywnie funkcjonujący w Polsce system gospodarowania dochodami ze sprzedaży uprawnień EU ETS. Gospodarowanie środkami uzyskanymi ze sprzedaży uprawnień EU ETS było zgodne z przepisami, ale nie zapewniało w sposób wystarczający ochrony interesów budżetu państwa oraz możliwości powiązania poniesionych wydatków z redukcją emisji gazów cieplarnianych. W latach 2013-2023 (do 30 maja) dochody ze sprzedaży uprawnień wyniosły blisko 94 mld zł, z czego jedynie niecałe 1,3% przekazano bezpośrednio na cele związane z redukcją emisji gazów cieplarnianych lub zarządzaniem tymi emisjami.
Dochody poza kontrolą
System gospodarowania środkami ze sprzedaży uprawnień EU ETS w Polsce został zorganizowany w sposób uniemożliwiający jednoznaczne ustalenie faktycznego wykorzystania dochodów ze sprzedaży uprawnień do emisji w przypadku niemal 90% uzyskanych środków.
Wynikało to przede wszystkim z faktu, że ponad 63% uzyskanych dochodów trafiało do budżetu państwa, w którym obowiązywała zasada jedności budżetowej – bez koncepcji wykorzystania tych środków, a prawie 25% dochodów przekazano do funduszy pozabudżetowych, niezobowiązanych do prowadzenia wyodrębnionej ewidencji k księgowej operacji gospodarczych finansowanych z otrzymanych środków i rozliczania poziomu ich wykorzystania w danym roku budżetowym, zgodnie z ich przeznaczeniem.
Z tego powodu nie było możliwe powiązanie wydatkowania tych środków z redukcją emisji gazów cieplarnianych. W związku z powyższym, Najwyższa Izba Kontroli odstąpiła od oceny czy gospodarowanie dochodami ze sprzedaży uprawnień EU ETS przyczyniło się do redukcji emisji.
Tylko 1,3% dochodów ze sprzedaży uprawnień EU ETS dla NFOŚiGW
Dochody ze sprzedaży uprawnień do emisji CO2 przekazywane były funduszom pozabudżetowym – Funduszowi Wypłaty Różnicy Ceny, Funduszowi Rekompensat Pośrednich Kosztów Emisji oraz Funduszowi Przeciwdziałania COVID-19. Minister właściwy do spraw środowiska/klimatu nie posiadał danych o sposobie wykorzystania dochodów ze sprzedaży uprawnień EU ETS przez te fundusze. W latach 2019-2022 na rachunki tych funduszy przekazano łącznie 30,4 mld zł. z czego tylko w 2022 r. – 23 mld zł. Należy zaznaczyć, że kwoty przekazywane funduszom były wyższe niż rzeczywiste koszty realizacji celów, na które minister przekazał im środki. Skutkiem tego było przekazanie do końca 2022 r. – 12,2 mld zł oraz 2,7 mld zł do 30 maja 2023 r., powyżej rzeczywistych potrzeb, bez możliwości domagania się ich zwrotu na rachunek budżetu państwa.
Jedynie środki przekazane Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zostały wprost przeznaczone na konkretne cele związane z redukcją emisji gazów cieplarnianych. Środki te stanowiły 1,3% dochodów ze sprzedaży uprawnień EU ETS.
NIK apeluje do Premiera o podjęcie pilnych działań
W związku z wynikami kontroli, w celu poprawy procesu gospodarowania środkami ze sprzedaży uprawnień EU ETS, w tym zapewnienia należytej ochrony interesu budżetu państwa, NIK wnioskuje do Premiera o zapewnienie:
- opracowanie i wdrożenie mechanizmów wykorzystania środków z aukcji EU ETS na wsparcie redukcji emisji gazów cieplarnianych.
- opracowanie i wdrożenie mechanizmów planowania i kontroli dochodów ze sprzedaży uprawnień EU ETS oraz monitorowanie ich wykorzystania.
- podjęcie działania legislacyjne w celu wprowadzenia wymogu rozliczania wydatków przez podmioty otrzymujące środki z EU ETS oraz zwrotu niewykorzystanych funduszy do budżetu.
- opracowanie polityk i strategii dotyczących transformacji do gospodarki niskoemisyjnej oraz redukcji emisji gazów cieplarnianych przez członków RM.
